بازاندیشی (1)

      کمتر آگاهی داریم که آنچه اینک "یقین قطعی" نام دارد، از جنس همان دانسته‌هایی است که سال‌ها پیش آنان نیز چنین نامی داشتند و امروز آن‌ها را عقایدجزمی و قدیمی، تجدید نظر شده، تعصبات کور دوره سنت‌گرایی، یا عقاید نسبی و احتیاطی می‌خوانیم.

      عقاید و اندیشه‌های به‌ظاهر یقینی ‌ما، از جنس دانسته‌هایی است که از دو سو در پرتگاه افول و سقوطند، یکی نقد و طرد دیگران و دیگری بازاندیشی خود. از همین روست که در بیرون ناقد را طعن می‌زنیم و تهمت بی‌سوادی و غرض و مرض بر او روا می‌داریم و اما از درون به هزار جهد امواج شتابان و سهمگین تردید را به سدِّ تعلق و همگانی بودن و تجربۀفردی دفع و دور می‌کنیم. 

        اما کیست که نداند تردید همه قدرت ِخویش را در آمدن و باز آمدن یافته و هرگز خسته نمی شود. هربار با حجمی نو و هجومی تازه یقین را می‌سابد و تعصب را می‌کاهد. 

        خلل‌های یقین نیز مذاب تردید را به فضای به ظاهر امن اعتقادات و اندیشه‌ها راه می‌دهد و مذاب تردید چه کم و چه بسیار، می‌سوزد و آب می‌کند و به رنگ خود در می‌آورد. و تنها در سایه جدیت اندیشه‌ورزی و اندیشناک‌بودن است که لاجرم از پس سال‌ها، به کار سترگ بازاندیشی می نشینیم.

     اما بدانیم و آگاه باشیم که در همان سال‌ها هرگز حدس نمی‌زدیم که روزی بر سر سفره مرگ عقاید و اندیشه‌های خود مهمان می‌شویم. و الٌا هرگز تنور تعصب داغ نمی‌کردیم و هیزم غیرت و یقین نمی سوزاندیم. و امروز نیز به سختی پیش‌بینی می‌کنیم که شاید چندی دیگر باید مراسم ختم عقاید کنونی خویش را بگیریم.

      اگر تردید در برابر «ایمان» گاهی کوتاه بیاید، در برابر دانش و اندیشه هرگز سر خم نمی‌کند و ایمانی که از جنس اعتقادات و الهیات و دانش است، چه بد راه استواری خویش را جُسته است و سرانجام یا تردید آن را فرو می‌ریزد یا خود کوچک و کوتاه و کدر، بی خاصیت و بی خصلت در گوشۀدل و ذهن آدمی بی هیچ بروز و ظهوری می‌ماند؛ و صاحبش بهتر از هر کس می‌داند که بود و نبود چنین ایمانی برای «زندگی مؤمنانه» هیچ فایده‌ای ندارد.

       من اما این سال‌ها هرگز از مواجه بااندیشه‌های نو و تردیدهای تازه طفره نرفتم. این سال‌ها، هزار خللِ جانم به‌هیچ دانش و حجتی، امنیت و سلامت نیافت، و اگر نبود اندک دلربایی آنچه «ایمان دینی‌اش» می‌خوانم، امروز در عرصۀ اندیشه و عمل‌دینی، جز مرام لاادری‌گری و لاابالی‌گری  نداشتم.

      آری! آنچه تجربۀدینی، فردی و یگانه‌اش می‌خوانم و از کودکی با هزار رنگ و رو، جانم را در چنبره خویش گرفته و تاکنون فشرده، تنها عامل "خاطر مجموعم" بوده است. و الّا هزاران تحفهء اندیشوران عصر و دانشمندان نام آشنا، جز خستگی و فسردگی‌ام نیفزود.

       بی‌پروا می‌گویم که بازاندیشی سال‌ها است که همراهِ محبوبم بوده‌است. اما این روزها با نقد گذشته و آنانی که اسم بزرگتری در این گذشته دارند، کودک نقدم جانی تازه و جریانی نو یافته است. و بی هیچ ابایی منتظرم که دیگران و همراهان نیز نقد مرا آغاز کنند و با ملاک و مناط انصاف و صداقت و صلابت، بی هیچ ملاطفتی به تیغ نقدم بکشند و بکُشند. تا از خاکستر این نقد ِ مشفقانه تازه شوم و جانی دوباره گیرم.

       اما منتظر آنان نمانده و نمی‌مانم و دوباره خوانی الواح و کتیبه‌های ذهن و دلم را به خصوص سنگ‌نبشته‌های «ایمان دینی» و «تجربه اجتماعی» از سلسه اسلام سیاسی و رادیکالیزم دینی را آغازیدم، این دو جریانی است که خود را کم و بیش متعلق به آنها می دانم و سالیان دراز زندگی ام را، همه انتخاب هایم، همه تصمیم هایم،دوستانم، و حتی همسرم را در نسبت و نزدیکی با آن گزیدم. و چه کسی می‌داند که سترگی و سهمگینی تردیدهای امروز چگونه در مرز و حیطه فکر و تعقل و اندیشه باقی نمی‌ماند و چه زود دامن همه هویت و گذشته و همه انتخاب‌هایت را خواهد گرفت. و دردناکی آن نیز هم از این روست.

عباس اسکندری 

شنبه پنجم بهمن ۱۳۸۷ساعت 17:29 ( با کمی تغییر)